Cieplice Śląskie–Zdrój (Warmbrunn)—kolebka rodu

Ród Schaffgotschów, zwanych początkowo Schoffami lub Schaffami, w przeciągu XV–XX w. stał się jednym z najpotężniejszych rodzin szlacheckich na Dolnym Śląsku. Ze swoich siedzib na Łużycach i w Miśni, rycerze noszący owcę w herbie, emigrowali, podobnie jak i inni rycerze w tym czasie, na tereny Pogórza Sudeckiego. Protoplastą rodu był Sibotho, a po nim Gotsche Schoff I i jego syn Gotsche Schoff II. Ten ostatni nabył zamki Gryf (Greiffenstein) oraz Chojnik (Kynast), którego odnowił i rozbudował w 1393 r. Pełnił funkcje podstarościego księstwa wrocławskiego, świdnicko-jaworskiego i burgrabiego jeleniogórskiego. Na zamku Chojnik wzniósł kaplicę pw. św. Jerzego i św. Katarzyny, której budowę zakończył dopiero w 1403 r. Przekazał swojej pierwszej żonie Małgorzacie w oprawie małżeńskiej miejscowości Piechowice (Petersdorf) i Sobieszów (Hermsdorf).

Gotsche II, pan tych ziem sprowadził do Cieplic (Warmbrunn), będących wówczas wioską, cystersów z nieodległego Krzeszowa (Grüssau) i ufundował 16.06. 1403 r. prepozyturę dla opata i 4 braci. Tego dnia „o godzinie 9 rano pod lipą” Stanislaus Lindenast z Legnicy (Liegnitz), proboszcz diecezji wrocławskiej spisał akt notarialny. Na mocy fundacji Gotsche II, cystersi otrzymali część Cieplic, w tym folwark z niemurowanym dworem, z zabudowaniami, łąkami i lasem. Włościanie Cieplic i Malinnika (Herischdorf) zostali zmuszeni do robocizn, tj. z każdego domu jeden człowiek przez jeden dzień w roku musiał pomagać w sianokosach na rzecz prepozyta. Przekazał ponadto klasztorowi czynsze 120 grzywien groszy praskich liczby polskiej rocznie. Nadał prawo patronatu nad miejscowym kościołem parafialnym. Cystersi otrzymali źródło ciepłej wody zwane Calide, od której pochodzi nazwa osady, las zwany Spittelwald, prawo połowu ryb w rzece Kamiennej (Zachen) w granicach Cieplic, ale tylko własnym sprzętem i na własne potrzeby w środy, piątki i soboty. Klasztor uzyskał prawo do młyna w Malinniku z trzema kołami, użytkowania grobli i drewna z tej grobli. Napływowych, tzw. „gości” z młynów w Cieplicach i Malinniku zwolniono z robocizn. W pierwszej połowie XV w. cystersi posiadali także karczmę w Wojcieszycach (Voigtsdorf), a kolejnym źródłem dochodów prepozyta była wieś Komarno (Kammerswaldau).

Lipa została powalona przez burzę 22.10. 1697 r. W to miejsce hrabia Anton Schaffgotsch wzniósł kamienny pomnik św. Trójcy, a hrabia Johann Nepomuk Schaffgotsch w 1785 r. dodał dwie statuy św. Huberta i św. Sebastiana. W 1712 r. miał miejsce pożar w parafialnym kościele pw. św. Jana Chrzciciela. Na dziedzińcu wzniesiono jako wotum kolumnę św. Floriana, patrona strażaków. Przy odbudowie kościoła zgodnie współpracowali zakonnicy i Schaffgotschowie.

Ryc. 7

Ryc. 8

Ryc. 9

Ryc. 10

Cystersi przyczynili się od rozwoju ruch turystycznego, pątniczego i lecznictwa w Cieplicach, bowiem koło kościoła znajdowały się dwa źródła ciepłej wody, a z wybudowanych w pobliżu łaźni mogło korzystać od 14 do 15 osób. Wybudowali Długi Dom, najstarszą budowlę świecką w Cieplicach Śląskich-Zdroju, a zarazem jeden z najstarszych budynków kuracyjnych uzdrowiska, zaprojektowany przez Martina Urbana z Lubawki (Liebau). Wzniesiony przez cystersów w 1537 r. obecny wygląd uzyskał w latach 1689–1693. W 1810 r. budynek zakupiła rodzina Schaffgotschów i umieściła w nim swoje cenne i bogate zbiory broni, okazów przyrodniczych i geologicznych, udostępnione zwiedzającym w latach 30-tych XIX w. Na bazie tych zbiorów po 1945 r. funkcjonowało tutaj popularne „muzeum ptaków”. Dziś Długi Dom należy do „Uzdrowiska Cieplice”.

Wraz z rozwojem Cieplic Śląskich jako zdroju, a jednocześnie siedziby rodu, wzrastała potrzeba budowy reprezentacyjnego pałacu rodowego i wraz z nim pięknego parku zdrojowego, przeznaczonego dla kuracjuszy coraz tłumniej przyjeżdżających do kurortu położonego u podnóża Karkonoszy. W latach 1784–1788 wzniesiono według projektu Johanna Georga Rudolfa z Opola trójskrzydłowy, trzypiętrowy neoklasycystyczny pałac, rozdzielony dwoma wejściami ozdobionymi ryzalitami z hrabiowskimi herbami rodu Schaffgotschów. Pierwszym mieszkańcem był hrabia Johann Nepomucen Schaffgotsch.

Tuż obok wytyczono ścieżki dla dużego parku zdrojowego, którego urządzono w stylu osiemnastowiecznych „luster” ogrodowych z główną centralną aleją lipową i z rozmieszczonymi na niej trzema fontannami. Południową część zaprojektowano w stylu ogrodowym, a północną w stylu leśnym. Dla potrzeb kuracjuszy, spędzających kilka tygodni na pobycie u „wód”, wybudowali Schaffgotsche w latach 1797-1800 według założenia Karla Geislera galerię w stylu dawnej wilii rzymskiej, Teatr Zdrojowy według projektu Alberta Tollberga w latach 1833–1836 oraz kaplicę Św. Rodziny według projektu Karla Grossera w początkach XX w.

Harmonijny rozwój stosunków zakłóciła doba reformacji, kiedy cysterski proboszcz porzucił prebendę i przeszedł na luteranizm. W wyniku trudnej sytuacji klasztoru cystersów w Krzeszowie był zmuszony zawrzeć niekorzystne umowy finansowe zwane „punktacją” i „transakcją”. Transakcja z 1616 r. ograniczała rybołówstwo na rzece, zobowiązywała opata do 35 talarów czynszu, 100 talarów czynszu z wyszynku dla Schaffgotschów, a z Wojcieszyc dla Christopha Zeidlitza. Na mocy układu z 1707 r. zawartego między opatem Dominikiem a hrabią Hansem Antonem Schaffgotschem, starostą księstwa świdnicko-jaworskiego i dyrektorem Urzędu Zwierzchniego karczma, piekarnia i rzeźnia podlegały Schaffgotschom, a prepozytura uiszczała 50 talarów czynszu. Wiek XVIII przyniósł masowe powroty do wiary katolickiej. Symbolem pojednania Schaffgotschów i prepozytury z katolicyzmem była XVIII–wieczna grafika z postacią Gottarda Schaffgotscha, trzymającego listy fundacyjne z 1403 r. i 1404 r., depcącego XVIII wieczne niekorzystne umowy oraz biskupa wrocławskiego, Wacława, stojącego na katechizmie Lutra i trzymającego konfirmację z 1404 r. Między dwoma dostojnikami szybował orzeł habsburski z dokumentem królewskiej ratyfikacji Wacława IV z 1404 r.

Ryc. 27

Ryc. 28

Ryc. 29

Uroczyste obchody 400-lecia powołania prepozytury cieplickiej miały miejsce 3–6.09.1810 r. W klasztorze wydano obiad, dziedziniec klasztorny rzęsiście oświetlono oraz ozdobiono girlandami kwiatowymi. Wieczorne requiem sprawowane za dusze fundatora i innych z rodu kończyły obchody. Ukazały się specjalne druki okolicznościowe i wiersze w języku łacińskim wydane na cześć fundatora, a skierowane do Leopolda Gottarda Schaffgotscha.

Był to już ostatni akord przed zbliżającą się sekularyzacją dóbr klasztornych na Śląsku i nowym przeznaczeniem budynków należących pierwotnie do zakonu braci św. Bernarda. Ten dwunasty z kolei panujący w Cieplicach hrabia podjął doniosłe reformy społeczne. W dniu 28. 10. 1810 r. zniósł przymus mlewa, piwny i gorzelniany, a 2.11.1810 r. wydał edykt o zniesieniu podatku przemysłowego, z którego czerpał dochody. W edykcie z 14.09.1811 r. uregulował stosunki pańskie i chłopskie. Natomiast 7.06.1821 r. wydał porządek uwolnienia chłopów ze służb i pieniędzy, bardzo dla siebie niekorzystny. W 1824 r. przekazał folwarki w dzierżawę swoim dotychczasowym posiadaczom. Folwark w Siedlęcinie (Boberröhrsdorf) oddał czterem dzierżawcom na 9 lat. Folwarki w Sobieszowie (Hermsdorf), Malinniku (Herichsdorf), Kopańcu (Jung-Seiffershau) wydzierżawił swojemu zięciowi Gustawowi, hrabiemu Surmie Jeltschowi na rok za czynsz 2800 Rth. Pozostałe folwarki w Gryfie (Greiffenstein), Rędzinach (Röhrsdorf), Rębiszowie (Rabischau) i Ulanowicach (Ullersdorf) scedował na wyższego radcę Wilhelma Menzla ze Środy Śląskiego (Neumarkt) za 3000 Rthl. Folwarki hrabiowskie Cieplice i Wojcieszyce (Voigtsdorf) przekazał gospodarczemu zarządcy Johannowi Weckerowi za 710 Rthl. rocznie. Dwa folwarki z państwa Podgórzyna (Giersdorf) wydzierżawił wyższemu radcy Heinrichowi Horzetzkemu z Pietrowic Małych (Klein Peterwitz), koło Prusic (Praussnitz) za 1600 Rthl. rocznie.

W latach 1826–1828 uwolnił wszystkich chłopów od pańszczyzn pieszych i sprzężajnych na mocy recesu w części za kapitał, w części za renty pieniężne. Objęły one kwotę z kapitałów 89 140 Rthl. 20 sgr. 2 d., z rent rocznych 879 Rthl. 4 sgr. 1 ½ d.

Hrabia Leopold Gottard Schaffgotsch przekazał pieniądze, drewno i inne materiały budowlane dla upiększenia okolic łaźni w Cieplicach. W 1818 r. zbudował z gruntu nowy i masywny oddział łaźni dla biednych. W 1819 r. wzniósł w budynku klasztornym oddział łaźni złożony z 10 wanien za 1093 Rthl. 23 sgr. 9 5/7 pfg. W 1823 r. wybudował na stronie wschodniej dziedzińca klasztornego, wcześniej należącego do prepozytury cysterskiej w Krzeszowie, a obecnie zakupionego przez hrabiego, łaźnie przeznaczone dla biednych, zwane „łaźniami Leopolda”. W 1826 r. w związku z nowo odkrytymi źródłami mineralnymi w Świeradowie –Zdroju (Bad Flinsberg) wybudował kamienny basen z pawilonem, który w 1827 r. ozdobił kolumnadą. Wzniósł też nowy most nad Kwisą (Queis), prowadzący do tego źródła. Koszt budowy objął razem 1 841 Rthl. 27 sgr. 11 d. Liczba kuracjuszy szybko rosła, już w 1791 r. 147 rodzin odwiedziło Cieplice, a w 1803 r. liczba ta objęła 690 rodzin i 2000 osób, łącznie kuracjuszy i gości przyjeżdżających do Cieplic dla przyjemności czy w innych interesach. Po 1809 r. liczba kuracjuszy i odwiedzających stale wzrastała, poza wyjątkowo niskim rokiem 1813, gdy odwiedziły Cieplice zaledwie 332 rodziny i 632 osób, w tym 275 rodzin kuracjuszy i 455 osób. Liczba kuracjuszy i gości wynosiła zazwyczaj kilku tysięcy rocznie (około 2-3 tysięcy). Około lat 40-tych XIX w. liczba odwiedzających Cieplice była nawet wyższa niż kuracjuszy, np. w 1844 r. przebywało w Cieplicach 1357 rodzin kuracjuszy i 2410 osób, a odwiedzających były 1481 rodziny i 2533 osób. Łączna suma gości i kuracjuszy objęła w tym roku 2838 rodzin i 4943 osoby. Szczególny rozwój Cieplic jako uzdrowiska trwał do lat sześćdziesiątych XIX w. Warto zaznaczyć, że cieplickie wody zdrojowe były szczególnie bogate z siarczany, a temperatura wynosiła około 28-30 stopni Celsjusza.

Biblioteka majoracka Schaffgotschów

Zbiory biblioteczne rodu Schaffgotschów przechowywano na zamku Chojnik do pożaru 31.08. 1675 r., powstałego od uderzenia pioruna, a następnie we dworze w Podgórzynie (Giersdorf). W 1716 r. hrabia Johann Anton Schaffgotsch połączył w Sobieszowie (Hermsdorf) w dzisiejszym pałacu Schaffgotschów, własną bibliotekę z biblioteką rodową z Podgórzyna. Katalogowaniem całego zbioru bibliotecznego zajęli się rektorzy z Wrocławia Krantz i Stieff. Hrabia Hans Anton von Schaffgotsch przekazał następcom w testamencie spisanym jako fideikomiss, zgromadzone od XVI w. zbiory biblioteczne, przyrodnicze, medalierskie i numizmatyczne. Połączył prywatne zbiory ze zbiorami rodowymi w całość. W Sobieszowie biblioteka zajmowały cztery pokoje na drugim piętrze. W pierwszym i czwartym były dzieła z zakresu filozofii, historii i teologii, w drugim —prawa, w trzecim —literatury pięknej. Biblioteka liczyła wówczas już 12 000 tomów. Pierwszym bibliotekarzem połączonej Biblioteki w Sobieszowie został Johann Carl Neumann, który opracował „Catalogus Bibliothecae Schaffgotschianae. In Hermsdorf”. Po śmierci Neumanna od 1741 r. Biblioteka była uporządkowana, ale nie udostępniana publiczności przez dyrektora naczelnego dóbr hrabiowskich Göttlichera.

Opustoszały po zakonnikach budynek klasztorny, kupił w 1812 r. po sekularyzacji dóbr kościelnych na Śląsku w 1810 r., hrabia Leopold Gottard von Schoffgotsch za 62 000 talarów od państwa pruskiego, razem z ziemią cieplicką. Schaffgotschowie złożyli tam zbiory biblioteczne przewiezione z pałacu w Sobieszowie, który pozostawiono na cele administracji folwarku.

W latach 1812–1824 r. porządkowania Biblioteki podjął się baron Karl von Stillfried z Jeleniej Góry. W 1819 r. hrabia Leopold Gottard Schaffgotsch zakupił bogaty księgozbiór od księgarza Siegerta z Legnicy i połączył go ze swoją Biblioteką. W 1833 r. hrabia zdecydował o przeniesieniu zbiorów (oprócz archiwaliów) do obiektu poklasztornego w Cieplicach; urządzaniem nowej biblioteki kierował prof. dr Kutzen z Wrocławia.

W 1841 r. obowiązki bibliotekarza w świeżo powstałej placówce przejął Wilhelm Burghardt, dotychczasowy kustosz Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, po nim w latach 1875-1895 roku Józef Tichy, następnie w latach 1895–1910 dr Heinrich Nentwig, który był autorem katalogu silesiaków, liczącego 598 pozycji, spisanego w 1911 r., pt. „Silesiaca in der Reichsgräflich Schaffgotsch’schen Majoratsbibliothek in Warmbrunn”.

Kronikarzem cieplickim i rodu Schaffgotschów był A. Altmann, który napisał w 1850 r. „Wstęp do kroniki lub opisanie Cieplic i jego zdrowych źródeł zebrany z akt, dokumentów, ksiąg i innych zapisków“ („Entwurf zu einer Chronick oder Beschreibung von Warmbrunn und seinen Heilquellen. Aus Acten, Documenten, Büchern und anderen Schriftstücken“ oraz „Szkice do genealogii hrabiów Rzeszy“(„Skizze zur Reichsgräflich Schaffgotschischen Genealogie“). A. Altmann zmarł 14.02.1867 r.

Wśród książek i starodruków przechowywanych w Majorackiej Bibliotece w Cieplicach znajdowało się wiele, które obecnie przechowywane są przez wiele instytucji kulturalnych Śląska. Na przykład w Bibliotece Archiwum Państwowego we Wrocławiu znajduje się pozycja pod tytułem „Schaffgotschiana in der Reichsgräflich Schaffgotsch’schen Majoratsbibliothek zu Warmbrunn” Heinricha Nentwiga z 1899 r., na której wklejce odciśnięta jest pieczęć tuszowa najstarszej biblioteki rodowej w Cieplicach „Reichsgräfl.-Schaffgotschs’sche Majoratsbibliothek zu Warmbrunn”. Starodruki przechowuje też Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Starych Druków. Jednym z nich jest dzieło Andreasa Gryphiusa "Glogauisches Fürstenthümbs Landes Privilegia /aus denn Originalen an tag gegeben von Andrea Gryphio. Gedruck in Lissa in Gross Pohlen bey Wigand Funcken, 1653".

Biblioteka pozostała w tym miejscu do lat pięćdziesiątych XX wieku. W latach 1947–1952 mieściła się tutaj Stacja Naukowa i Biblioteka im J. S. Bandtkiego, a w latach 1954–1963 Muzeum Przyrodnicze w Jeleniej Górze.

Ryc. 42

Ryc. 43

Ryc. 44

Ryc. 45

Ryc. 46

Ryc. 47

Ryc. 48

Ryc. 49

Ryc. 50

Biblioteka należała do jednej z najstarszych i najbardziej zasobnych bibliotek na Śląsku. Posiadała znaczną kolekcję starodruków, czyli książek wydanych przed 1800 r. Dla przykładu 108 starodruków przechowywanych jest w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Powstanie huty szkła w Szklarskiej Porębie (Schreiberhau)

W dolinie rzeki Kamiennej (Gross Zacken) w Szklarskiej Porębie wybudowano 8.07. 1842 r. Hutę Szkła Kryształowego według projektu Franza Pohla, a na zlecenie hrabiego Leopolda Christiana Gottarda Schaffgotscha. Nazywano ją Josephine od imienia małżonki hrabiego Josephine von Ziethen. Manufakturę wybudował wybitny fachowiec Franz Pohl (1813–1884) według projektu Alberta Tolberga, niemieckiego architekta, ucznia Carla Friedricha Schinkla. Budynek wybudowano w Marysinie, dzielnicy Szklarskiej Porębie, znanej od czasów średniowiecza z produkcji wyrobów szklanych, nad Kamienną, w pobliżu tzw. „Czeskiej Szosy”, komunikującej Szklarską Porębę z Austria i Czechami oraz Legnicą i Wrocławiem. Znakiem rozpoznawczym huty szkła była wieżyczka dzwonnicy u wejścia do hali odlewni.

Ryc. 51

Ryc. 52

Ryc. 53

Ryc. 54

Ryc. 55

Franz Pohl budowniczy i późniejszy dyrektor huty, wywodził się z tradycyjnego rodu czeskich szklarzy, który związał się na stałe ze Śląskiem, a szczególnie z Kotliną Jeleniogórską. Całe twórcze życie przepracował po śląskiej stronie Karkonoszy, najpierw w hucie szkła Carlstahl u Christina Benjamina Preusslera, późniejszego teścia, potem zaś w Schaffgotschowskiej hucie Josephine. Był znakomitym i wszechstronnym praktykiem oraz nowatorem technik szklarskich, przede wszystkim z zakresu technologii szkła, m. in. mozaiki kwasowej, filigranu mlecznego sieciowego, filigranu wielobarwnego spiralnego, purpurowego rubinu złotego ołowiowego, bezołowiowego i wielu innych.

Już po trzech latach istnienia uplasowała się w czołówce najlepszych hut szkła Europy, a stanowiła najlepszą i najnowocześniejszą w Prusach.

Ryc. 56

Ryc. 57

Ryc. 58

Ryc. 59

W manufakturze zatrudniano wybitnych projektantów oraz rzemieślników, co gwarantowało wysoki poziom produktów. Świadczą o tym liczne nagrody i wyróżnienia, w tym w 1844 r. na Wystawie Rzemiosła w Berlinie, gdzie zdobyła złoty medal za szkła filigranu sieciowego, w 1855 r. na Wystawie Światowej w Londynie uzyskała medal za szkła barwne i przyciski do papieru w technice millefiori, Paryżu w 1867 r. wyróżnienie oraz 1873 r. na Wystawie Światowej w Wiedniu złoty medal.

Ryc. 60

Ryc. 61

Ryc. 62

Ryc. 63

Ryc. 64

Ryc. 65

Ryc. 66

Największy wpływ na projektowanie zdobył prof. Siegfrierd Haertel, który był rektorem Szkoły Rzemiosła Artystycznego we Wrocławiu oraz Aleksander Pohl, którzy potrafili wdrażać nowe pomysły. Dzięki ich talentowi do produkcji wdrażano projekty popularnej wówczas secesji oraz 20-lecia międzywojennego.

Powstała huta szła produkowała na potrzeby dworów królewskich Europy, arystokracji i bogatego mieszczaństwa. Luksusowe pensjonaty w Cieplicach (Warmbrunn), Szklarskiej Porębie, Świeradowie (Bad Flinsberg) i Karpaczu (Krummhübel), ze swoimi atrakcjami turystycznymi, oczekiwały gości, tłumnie przybywających z Berlina, Drezna, Wrocławia, a także dalszych miejscowości.

Pod koniec XIX w. huta Josephine zyskała groźnego konkurenta w hucie szkła Friedricha Wilhelma Heckerta z niemieckiej rodziny królewskiej, który założył w Piechowicach (Petersdorf) hutę szkła. W 1923 r. obydwie huty połączyły się wraz z szlifiernią Kynast Kristal Neumann § Staebe z Sobieszowa (Hermsdorf am Kynast), tworząc spółkę JO-HE-KY A.G. Od tej pory dwie największe karkonoskie huty szkła wspólnie kontynuowały podbój światowych rynków.

W 1958 r. Huta Szkła Kryształowego Josephinie przyjęła polską nazwę „Julia”. W 1999 r. sprywatyzowany zakład zakupili Amerykanie, którzy doprowadzili najpierw do zamknięcia zakładu w Szklarskiej Porębie, a ostatecznie do upadku całego zakładu. W 2006 r. część „Julii” w Piechowicach wykupiła polska rodzina, która ponownie uruchomiła produkcję.

Pałac Schaffgotschów we Wrocławiu (Breslau)

Pałac Schaffgotschów na ulicy Tadeusza Kościuszki 34 we Wrocławiu jest jednym z najpiękniejszych zabytków miejskiego budownictwa neorenesansowego na Śląsku. Został wzniesiony dla górnośląskiej linii rodu z siedzibą w Kopicach (Koppitz). Jego fundatorem był hrabia Hans Ulryk Gottard von Schaffgotsch, najstarszy syn Emanuela Gottarda.

Hrabia Leopold Chrystian Schaffgotsch w 1832 r. odstąpił dobra Maciejowej (Maiwaldau), zakupione jeszcze przez dziada Johanna Nepomuka Schaffgotscha za 106 tys. talarów w 1790 r., młodszemu bratu Emanuelowi Gottardowi, przyszłemu Kawalerowi Honoru Zakonu Maltańskiego, pruskiemu szambelanowi i Vice-Wyższemu Mistrzowi Ceremonii z predykatem „Ekscelencji”. Od niego rozpoczyna się górnośląska linia rodu. Najstarszym synem Emanuela był hrabia Hans-Ulryk Gottarda, urodzony w Merseburgu 16.10.1831 r., pan dóbr Kopice, Więcmierzyce i Pniewie k. Niemodlina, także Kawaler Honoru Zakonu Maltańskiego, pruski szambelan i starszy ziemski powiatu bytomskiego.

Ożenił się 15.11. 1858 r. z 16-letnią spadkobierczynią kopalni górnośląskich, Joanną Grycik, zwaną „śląskim kopciuszkiem”. Aby zrównoważyć jej plebejskie pochodzenie wobec hrabiowskiego rodowodu małżonka, nadano jeszcze przed ceremonią małżeńską 6.10.1858 r. w Berlinie Joannie pruską nobilitację, z dodaniem do nazwiska przydomka „von Schomberg–Godula”. Doczekali się jednego syna Hansa Karola Gottarda i trzech córek—Klary, Elżbiety i Eleonory. Przeżyli szczęśliwie 52 lat, do śmierci Joanny Grycik 21.06.1910 r. i Hansa-Ulryka 18.02.1915 r. Obydwoje zostali pochowani w kaplicy grobowej w Kopicach.

Hrabia Hans- Ulryk Gottard von Schaffgotsch postanowił, wzorem innych wybitnych rodów szlacheckich, zbudować w królewskim mieście Wrocławiu, reprezentacyjny pałacyk miejski. Wybrał na to dawną willę G. von Heesa, wzniesioną w 1862 r. przy ówczesnej ulicy Tauenzienstrasse 76 (obecnie ulica Tadeusza Kościuszki 34).

Projekt zabudowy działki pochodzi z 1890 r. Autorem był mistrz budowlany z Kopic Konstanty Heidenreich, według projektu którego zbudowano ponadto bardzo podobny pałac w Kopicach i pałac Ballestremów w Pławniowicach. Pałac miał pełnić funkcje reprezentacyjne i mieszkalne. Na pierwszym piętrze ulokowano pomieszczenia dla służby. Drugie piętro miała zajmować właściciele. W piwnicy znajdowały się pomieszczenia kuchenne i magazynowe. Całą posesję ogradzało metalowe, zdobne ogrodzenie wsparte na podmurówce. Do pałacu prowadziły dwie bramy, mniejsza od strony domu towarowego, a druga szersza wjazdowa była przeznaczona dla wozów konnych. Szeroki podjazd przed pałacem oraz wysoka brama przejazdowa zapewniały możliwość manewru pojazdami konnymi w rejonie reprezentacyjnego pałacu i służyła wygodzie mieszkańców. Po śmierci hrabiego Hansa- Ulryka Gottarda von Schaffgotscha pałacyk w 1928 r. przekazano Zarządowi Gmin Ewangelickich we Wrocławiu.

Po II wojnie światowej opuszczonym pałacykiem zainteresowało się Zrzeszenie Studentów Polskich, które chciało zaadoptować część pomieszczeń na swoje potrzeby. Dotychczasowa jego siedziba mieściła się na ulicy Wita Stwosza 22/23 we Wrocławiu. Wniosek o zatwierdzenie projektu i wydanie pozwolenia na budowę Zrzeszenie skierowało 28.04. 1957 r. do Miejskiej Rady Narodowej we Wrocławiu. Już 10.05. 1957 r. uzyskano pozwolenie na roboty wstępne i zabezpieczające przez Miejski Zarząd Architektoniczno-Budowlany Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. Roboty wykonywać miała Spółdzielnia Pracy „Odbudowa”. Projekt sporządził mgr inż. Zdzisław Jurkiewicz oraz mgr inż. Wiktor Dziębaj (obliczenia statystyczne). Sam budynek szczęśliwie nie ucierpiał zbytnio podczas wojny.

Sporządzona wówczas ekspertyza budowlana stwierdzała, że front pałacyku w części środkowej jest cofnięty od linii regulacyjnej o 19 m. Lewe skrzydło przylega do zwartej zabudowy mieszkalnej, a skrzydło prawe stanowi zakończenie odbudowania tej części ulicy, przy czym jest duża luka w zabudowie ulicy. Budynek trzykondygnacyjny, ogniotrwały, podpiwniczony z wykorzystywanym poddaszem. Powierzchnia zabudowy około 1450 m ², zaś kubatura 11400 m² (bez piwnic). Pałacyk posiadał ściany nośne zewnętrzne i wewnętrzne z cegły palonej na zaprawie cementowo-wapiennej. Otwory okienne i drzwiowe od zewnątrz zostały obrobione piaskowcem. Stan murów nośnych za wyjątkiem dwóch ścian na pierwszym piętrze w części środkowej był dobry. Pewne obawy budził stan stropów na pierwszym piętrze w kilku pomieszczeniach, ponieważ belki i polepa były mocno zawilgocone. Oczywiście nie obyło się beż dewastacji, o czym świadczą ówczesne opisy stwierdzające zniszczenia drewnianych okien, brak szyb i stolarki drzwiowej. Instalacje wodno –kanalizacyjne, c. o., gazowa i elektryczna uległy zniszczeniu. Przewidywano remont w środkowej części budynku na parterze, pierwszym i drugim piętrze, zburzenie ścianek wewnętrznych, rozebranie klatki schodowej, założenie stropu i wykucie otworów właściwej komunikacji wewnętrznej. Po prawej stronie znajdowało się przejście między częścią główną a skrzydłem lewym nad galeryjką. Z lewej strony zaś wejście do pałacu prowadziło zdobnymi drzwiami. Okna prostokątne na drugim piętrze w bogatej zabudowie pilastrowej zwieńczonej wieżyczkami, w części środkowej nad portykiem postać rycerza z proporcem. Nad portykiem kolumnowym balkonik, także na wysokości drugiego piętra balkonik w części wysuniętej pałacu. Pałac w części został wykorzystany na mieszkania komunalne, 40% pomieszczeń nie było użytkowanych.

Obecnie w pomieszczeniach pałacyku, pozostającym w rękach prywatnych, mieszczą się firmy, w ozdobnej Sali Lustrzanej na pierwszym piętrze odbywają się wieczorki towarzyskie.

Bibliografia

• Jeleniogórskie Centrum Informacji i Edukacji Regionalnej-Książnica Karkonoska Warmbrunn_Chronick_Altmann.doc
• Kuzio-Podrucki Arkadiusz, Schaffgotsche. Panowie na Chojniku i Cieplicach, Druga pozycja z cyklu: Źródła cieplickie, pod red. Stanisława Firszta, Jelenia Góra- Cieplice 2013, ss. 235
• Lampiarska Joanna, Dolina królów:[zamki i pałace u stóp Karkonoszy]. Przewodnik inny niż wszystkie, cz. 5, Wrocław 2010, ss. 265
• Werszler Rafał, Dolnośląska Biblioteka Schaffgotschów. Lokalizacja, księgozbiór, wnętrza, meble. „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”, R. 9, Legnica 2010, Nr 2 (17), s. 232-256
• Żelazko Stefania, Kolumny szklane na cześć Friedricha Wilhelma IV. Schaffgotschowska manufaktura Josephine w Szklarskiej Porębie na tle powiązań kulturowych Berlina z Kotliną Jeleniogórską w XIX w., „Rocznik Jeleniogórski”, t. 35, Jelenia Góra 2003, s. 181-190

Zakończenie

Autorzy wystawy:

Oprac. tekstu i wybór ilustracji: Małgorzata Kysil
Skany ilustracji: Elżbieta Bednarek, Ryszard Bacmaga
Fotografie: Małgorzata Kysil, Arkadiusz Podstawka
Wrocław, marzec 2016